Publikowany dokument jest oryginalnym maszynopisem i sporządzony został, prawdopodobnie, w jednym egzemplarzu, podpisanym przez Jana F. Dzierżyńskiego, referenta Wydziału ds. kontaktów z Partiami Komunistycznymi KC KPZR. Był on obecny na spotkaniu polskich i radzieckich polityków jako tłumacz i całkiem kompetentnie odnotował istotę i formę sporów, niekiedy bardzo ostrych i nieopanowanych, których stał się świadkiem. Należy dodać, że poza J.F. Dzierżyńskim, w roli tłumacza występował także radca ambasady ZSRR w Warszawie, Jurij W. Biernoty, o czym istnieje jego osobiste świadectwo[1].
Notatki z rozmów noszą wyraźne ślady pośpiechu. Mówią o tym liczne maszynowe (a niekiedy odręczne) poprawki, nie mające zresztą jakiegokolwiek istotnego znaczenia, i w poszczególnych przypadkach nie zostały przez wydawcę specjalnie omówione. Data sporządzenia dokumentu przez Dzierżyńskiego nie została zapisana, ale wydaje się, że należy go datować nie wcześniej niż na 20 października, tj. po powrocie delegacji Prezydium KC KPZR do Moskwy.[2]
Dokument publikowany jest z zachowaniem wszystkich jego stylistycznych. Całość wydrukowano w książce „Przełom Października ‘56”
Notatka z rozmów delegacji Prezydium KC KPZR i członków Biura Politycznego KC PZPR w Warszawie, 19 października 1956 roku[3]
Ostra polemika między delegacją Prezydium KC KPZR i członkami Biura Politycznego KC PZPR zaczęła się na lotnisku, zaraz pod wylądowaniu radzieckiej delegacji w Warszawie, i kontynuowana była po przyjeździe do Belwederu. W toku polemiki okazało się, że polscy towarzysze wyrażają kategoryczny sprzeciw wobec obecności delegacji KPZR na plenum KC PZPR. Początkowo nie chcieli nawet w ogóle omawiać z towarzyszami radzieckimi spraw związanych z sytuacją w PZPR.
Notujący rozmowę przybył do Belwederu 20-30 minut po jej rozpoczęciu i dlatego początek rozmowy nie jest zapisany. W rozmowach uczestniczyli ze strony radzieckiej tow. tow.: Chruszczow[4], Mikojan[5], Mołotow[6] i Kaganowicz[7]. Ze strony polskiej uczestniczyli tow. tow.: Ochaba[8], Zawadzki[9], Cyrankiewicz[10], Rokossowski[11] i Gomułka[12]. Obecny był ambasador radziecki w Warszawie tow. Ponomarienko[13].
Tow. Gomułka: Wasz przyjazd jest ingerencją w nasze sprawy.
Tow. Chruszczow: Chcą nas oderwać od naszych wojsk w Niemczech Zachodnich.
Tow. Gomułka: Kto chce?
Tow. Chruszczow: Polska. Macie zamiar usunąć z Biura Politycznego tow. tow. Rokossowskiego, Jóźwiaka[14], Nowaka[15], Gierka[16], a wprowadzić – Morawskiego[17]. Nie możemy do tego dopuścić i jeśli postawicie nas przed faktami dokonanymi, będziemy zmuszeni brutalnie ingerować.
Tow. Ochab: Polscy komuniści siedzieli w waszych więzieniach i widocznie znowu będą siedzieć.
Tow. Chruszczow: Ja tak nie powiedziałem, nie przekręcajcie. Chcecie popsuć naszą przyjaźń. Dla dobra naszych interesów, interesów całej międzynarodowej klasy robotniczej i przede wszystkim dla dobra Polski, nie możemy tego znosić.
Tow. Kaganowicz: Po to właśnie przyjechaliśmy, żeby przed faktem dokonanym porozmawiać z wami.
Tow. Gomułka: Naprawdę uważacie, że tylko ci towarzysze (Rokossowski i inni) są gwarancją przyjaźni z wami? My też nie chcemy jej naruszać.
Tow. tow. Kaganowicz i Mikojan: Nie, nie tylko oni są gwarancją przyjaźni, ale oni i wy razem.
Tow. Chruszczow: Zrozumcie, że nie przyjechaliśmy po to, żeby was wykorzystywać i coś wam zabrać. Nigdy nie wtrącaliśmy się do waszych spraw.
Tow. Gomułka: Chodzi o to, że skoro nie wtrącaliście się, to niech wszystko zostanie po staremu i teraz też się nie wtrącajcie.
Tow. Chruszczow: Chcecie postawić nas przed faktem dokonanym. Wasza prasa oskarża nas, właśnie teraz, że pod koniec wojny wywieźliśmy z Polski jakieś drobiazgi[18], a faktycznie Związek Radziecki zawsze pomagał i pomaga Polsce Ludowej.
Tow. Mikojan: Proponowaliśmy wam zwrot terenów z rudami uranu, ale odpowiedzi od was nie ma, chociaż minęło wiele miesięcy[19].
Tow. Chruszczow: Mógłbym wręczyć wam, drogi tow. Gomułka, listę osób, zjedzonych w latach 1946-47 podczas głodu na Ukrainie, gdy w tym samym czasie dawaliśmy wam zboże, dawaliśmy wam nie jego nadwyżki, a odrywaliśmy je od żywego ciała naszego narodu[20]. Oto, jaki jest nasz stosunek do Polski.
Tow. Mołotow: Uwzględniając szczególną wagę kwestii przyjaźni polsko-radzieckiej, nie możemy kierować się formalnym punktem widzenia na równoprawność. Nie bylibyśmy komunistami, gdybyśmy w obecnych warunkach tak postąpili.
Tow. Gomułka: Przedyskutujemy te kwestie i przyjdziemy do was za dwie, trzy godziny.
Tow. Kaganowicz: Dlaczego aż tak późno?
Tow. Chruszczow: Towarzyszu Gomułka, taki towarzysz jak Rokossowski zrobił dla wyzwolenia Polski nie mniej od każdego z was, a być może więcej. Odrzućcie emocje, wzburzone w wyniku naszej ostrej rozmowy i porozmawiajmy spokojnie. Zrozumcie, że bez Związku Radzieckiego Polska nie może zapewnić swojej niepodległości i nienaruszalności granic. A rewanżyści Zachodnich Niemiec są coraz bardziej zuchwali.
Tow. Gomułka: Pójdziemy już. Musimy przecież porozmawiać o początku plenum. Później wrócimy.
O godz. 12.00 rozmowy zostały wznowione. Uczestniczyli członkowie Biura Politycznego KC PZPR, tow. tow.: Gierek, Dworakowski[21], Zawadzki, Zambrowski[22], Z. Nowak, R. Nowak[23], Ochab, Rapacki[24], Rokossowski, Jóźwiak, Cyrankiewicz oraz zastępcy członków Biura Politycznego KC PZPR tow. tow.: Jędrychowski[25], Stawiński[26], Chełchowski[27]. W rozmowie uczestniczył tow. Gomułka (dalej wykreślono słowa: Podczas rozmowy obecny był tow. Ponomarienko).
Ze strony radzieckiej w rozmowie uczestniczyli członkowie Prezydium KC KPZR tow. tow.: Kaganowicz, Mikojan, Mołotow, Chruszczow. Obecny był tow. Ponomarienko.
Spotkaniu przewodniczył tow. Ochab. Uczestnicy zdecydowali, że nie będzie ono oficjalnie protokołowane.
Tow. Ochab: Muszę powiedzieć, że nasi towarzysze są szczególnie zaniepokojeni uwagą tow. Chruszczowa o ingerencji. Trzeba wyjaśnić, o jakim ingerowaniu jest mowa.
Tow. Gomułka: Chcemy, żebyście przedstawili swoją ocenę sytuacji w Polsce i żebyście powiedzieli, co znaczy oświadczenie tow. Chruszczowa, że gotowi jesteście zdecydowanie interweniować, by nie dopuścić do naruszenia przyjaźni polsko-radzieckiej. Trudno byłoby mi pracować w takiej atmosferze. Jest to trudne dla większości naszych towarzyszy. Powiedzcie, tow. Chruszczow, co myślicie o tym, by stworzyć sprzyjającą atmosferę dla rozmów między nami, jak między komunistami.
(…)
Przypisy:
[1] J.W. Biernoty, „Zapiski diplomata”. Moskwa 1995, s. 48.
[2] Tak się wydaje, ponieważ rozmowy zakończyły się o godz. 1.00 w nocy 20 października, a o świcie tego dnia delegacja Prezydium KC KPZR, razem ze swoim referentem, odleciała do Moskwy.
[3] 3 Tytuł dokumentu.
[4] Nikita Siergiejewicz Chruszczow (1894-1971) w latach 1953-1964 1. sekretarz KC KPZR.
[5] Anastas Iwanowicz Mikojan (1895-1982) w latach 1935-1966 członek Biura Politycanego (Prezydium) KC KPZR, w 1955-1957 pierwszy zastępca przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR.
[6] Wiaczesław Michajłowicz Mołotow (1890-1986) w latach 1926-1957 członek Biura Politycznego (Prezydium) KC KPZR, 1941-1957 pierwszy zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (Rady Ministrów) ZSRR, w 1939-1949 i 1953-1956 komisarz ludowy (minister) spraw zagranicznych ZSRR, w 1956-1957 minister kontroli państwowej ZSRR.
[7] Łazar Moisiejewicz Kaganowicz (1893-1991) w latach 1930-1957 członek Biura Politycznego (Prezydium) KC KPZR, 1953-1957 pierwszy zastępca przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR i jednocześnie w latach 1955-1956 przewodniczący Państwowego Komitetu Rady Ministrów ZSRR ds. Pracy i Płacy, w latach 1956-1957 minister przemysłu materiałów budowlanych ZSRR.
[8] 8 Edward Ochab (1906-1989) w latach 1954-1968 członek Biura Politycznego KC PZPR, w marcupaździerniku 1956 roku 1. sekretarz KC PZPR.
[9] 9 Aleksander Zawadzki (1899-1964) w latach 1948-1964 członek Biura Politycznego, 1952-1964 przewodniczący Rady Państwa PRL.
[10] Józef Cyrankiewicz (1911-1989) w latach 1948-1971 członek Biura Politycznego PZPR, 1954-1970 prezes Rady Ministrów PRL.
[11]Konstanty Rokossowski (1896-1968) w latach 1949-1956 minister obrony narodowej PRL, 1952-1956 jednocześnie wiceprezes Rady Ministrów PRL, w latach 1950-1956 członek Biura Politycznego KC PZPR.
[12] ‚Z Władysław Gomułka (1905-1982) od sierpnia 1951 do grudnia 1954 roku w ścisłym odosobnieniu, w związku z oskarżeniami o prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie. W sierpniu 1956 r. ponownie przyjęty do PZPR, 19 października 1956 r. dokooptowany do składu KC PZPR, 21 października 1956 r. wybrany na I sekretarza KC PZPR.
[13] Pantelejmon Kondratjewicz Ponomarienko (1902-1964) w latach 1955-1957 ambasador ZSRR w PRL.
[14] Franciszek Jóźwiak (1895-1966) w latach 1948-1956 członek Biura Politycznego KC PZPR, 1955-1956 jednocześnie wiceprezes Rady Ministrów PRL.
[15] Zenon Nowak (1905-1980) w latach 1954-1956 członek Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie 1. zastępca prezesa Rady Ministrów PRL. W latach 1956-1968 wiceprezes Rady Ministrów.
[16] Edward Gierek (1913-2001) w latach 1954-1956 kierownik Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR, 1954-1964 sekretarz KC, a od lipca do października 1956 r. członek Biura Politycznego KC PZPR.
[17] Jerzy Morawski (ur. 1918) w latach 1954-1956 kierownik Wydziału Propagandy i Agitacji KC PZPR, 1955-1956 sekretarz KC PZPR, w maju-czerwcu 1956 r. redaktor naczelny „Trybuny Ludu”, 1956-1957 przewodniczący Komisji Ruchu Młodzieżowego KC PZPR. W latach 1956-1960 członek Biura Politycznego KC PZPR.
[18] Sens zdania nie jest zrozumiały. Chodzi zapewne o krytyczne artykuły w polskiej prasie na temat demontażu urządzeń przemysłowych i komunikacyjnych przez „trofiejne” oddziały Armii Czerwonej – AW.
[19] ‚9 Chodzi o kopalnie rudy na Śląsku, w niedużym miasteczku Kowary, na południowy wschód od Jeleniej Góry. Wkrótce po zakończeniu wojny powstała tu polsko-radziecka spółka akcyjna „Kuznieckije rodniki” [polska nazwa: Przedsiębiorstwo Kowarskie Kopalnie -tłum].
[20] 2° 12 października 1946 r. w Moskwie podpisano radziecko-polskie porozumienie o dostawie do Polski 100 tys. ton zboża („Dokumenty i matieriały po istorii sowietsko polskich otnoszenij”. Tom 9. Moskwa 1976, s. 157-158), a 29 sierpnia 1947 r. porozumienie o dostawie przez stronę radziecką do Polski 300 tys. ton zboża („Polska Ludowa – Związek Radziecki 1944-1974: Zbiór dokumentów i materiałów”. Warszawa 1974, s. 144-145).
[21] Władysław Dworakowski (1908-1976) w latach 1954-1956 członek Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie przewodniczący Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów PRL.
[22] Roman Zambrowski (1909-1977) w latach 1948-1963 członek Biura Politycznego KC PZPR, 1955-1956 jednocześnie minister kontroli państwowej, od października 1956 r. sekretarz KC PZPR.
[23] Roman Nowak (1900-1980) w latach 1950-1956 1. sekretarz KW PZPR w Opolu, lipiec-październik 1956 członek Biura Politycznego KC PZPR, 1956-1968 przewodniczący Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej PZPR.
[24] 24 Adam Rapacki (1909-1970) od 1954 do lipca 1956 r. zastępca członka Biura Politycznego KC, od lipca 1956 członek Biura Politycznego. Od kwietnia 1956 jednocześnie minister spraw zagranicznych PRL.
[25] 25 Stefan Jędrychowski (1910-1996) od lipca do października 1956 r. zastępca członka Biura Politycznego KC PZPR, od 21 października 1956 r. członek BP. W latach 1951-1956 wiceprezes Rady Ministrów PRL, od 1956 r. jednocześnie przewodniczący Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego.
[26] 26 Eugeniusz Stawiński (1905-1989) od lipca do października 1956 r. zastępca członka Biura Politycznego KC PZPR. W latach 1949-1968 minister przemysłu lekkiego PRL.
[27] Hilary Chełchowski (1908-1983) w latach 1948-1956 zastępca członka Biura Politycznego KC PZPR, jednocześnie w latach 1954-1956 przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu; 1955-1957 członek Rady Państwa PRL.
